Charakterystyka ogólna

Położenie i rzeźba terenu

Leżące na szlaku Piastowskim Miasto i Gmina Czerniejewo znajduje się w obrębie województwa wielkopolskiego i powiatu gnieźnieńskiego. Czerniejewo położone jest w odległości 15 km na południowy-zachód od Gniezna, 12 km na północny-zachód od Wrześni, 45 km na wschód od Poznania, 8 km na północny-wschód od Nekli, przez którą przebiega droga krajowa A2 (Poznań-Warszawa). Do najbliższej stacji kolejowej „Czerniejewo” relacji Gniezno-Września jest ok. 4,5 km.

W skład gminy wchodzi 25 wsi, w tym 15 sołectw i miasto.

Według podziału Niziny Wielkopolskiej B. Krygowskiego gmina leży w obrębie Wysoczyzny Gnieźnieńskiej, w subregionach określanych jako Równina Wrzesińska (prawie bezjeziorny teren o zróżnicowanej pokrywie glebowej, gdzie występują sandry związane z morenami gnieźnieńskimi) i Pagórki Gnieźnieńskie. Spadki terenu na przeważającej części równiny wynoszą 0-2%. Większe deniwelacje terenu występują w części północnej w rejonie Pawłowa, gdzie spadki terenu lokalnie przekraczają 5%.

Na obszarze gminy występują drobne powierzchniowe cieki. Największe z nich to rzeka Wrześnica i Mała Wrześnica, które tworzą wyraźne doliny przecinające obszar gminy z północy na południe. Większe zbiorniki wodne – stawy, występują w rejonie parku (miasto Czerniejewo) oraz doliny Wrześnicy. Na terenie gminy występują liczne obniżenia wypełnione częściowo torfami. 

Budowa geologiczna

Budowa geologiczna Miasta i Gminy Czerniejewo jest stosunkowo dobrze rozpoznana. Strop utworów mezozoicznych zalega na głębokości 150 m i budują go utwory kredy górnej wykształcone w postaci margli i wapieni marglistych.

Utwory kredy pokrywają miejscami osady oligocenu, a wszędzie osady miocenu o przeciętnych miąższościach rzędu 30-40 m. Miocen przykryty jest iłami plioceńskimi o miąższości od kilku do około 50 m, a te z kolei przykrywa kompleks utworów plejstoceńskich. Największe miąższości utworów czwartorzędowych przekraczające 100 m występują w obniżeniach powierzchni plioceńskiej w okolicach Czerniejewa. 

Przez niemal całą gminę przebiega na głębokości 60-80m pasem o szerokości ponad 10 km Wielkopolska Dolina Kopalna.

Warunki hydrologiczne i hydrogeologiczne

Gmina położona jest w górnej części dorzecza Wrześnicy. Sieć cieków w dorzeczu Wrześnicy jest stosunkowo gęsta. W zasadzie wszystkie drobne cieki są w sposób sztuczny pogłębione i stanowią cześć systemu melioracyjnego szczególnie dobrze rozwiniętego w części wschodniej gminy użytkowanej rolniczo. Stosunkowo małą gęstością sieci rzecznej charakteryzuje się obszar międzyrzecza Wrześnicy i jej głównego dopływu Małej Wrześnicy, co związane jest z głębszym zaleganiem zwierciadła wód podziemnych w wyniku ich obustronnego drenażu. 

Przeciętna gęstość sieci rzecznej wynosi dla Czerniejewa 1,12 km/km2. Wrześnica i Mała Wrześnica były regulowane w latach: 1870, 1888, 1919, 1949, w latach 1969/1970 w górnym biegu oraz w latach osiemdziesiątych i w roku 1992. W górnym jej biegu została zmeliorowana część doliny. 

Na obszarze zlewni brak jest jezior. W dolinie Wrześnicy w rejonie miasta Czerniejewa występuje kilka stawów rybnych o łącznej powierzchni 27 ha oraz stawów potorfowych. 

Obszar Miasta i Gminy Czerniejewo leży w strefie najniższych odpływów stwierdzonych w Polsce. 

Niskie wartości odpływu wynikają z niedoboru opadów, które na tym obszarze należą do najniższych w Polsce, jak również z małej zdolności retencyjnej tych terenów. 

Bardzo wysoki wskaźnik nieregularności przepływów, mierzony ilorazem przepływu maksymalnego do minimalnego i wynoszący dla rzeki Wrześnicy 450 wskazuje na dominację spływu powierzchniowego i podpowierzchniowego do rzeki w czasie trwania najwyższych wezbrań. 

W zlewni rzeki Wrześnicy są poznane i gospodarczo wykorzystywane wody słodkie występujące do głębokości 200 m. Z budowy geologicznej wynika, że wody słodkie występują w osadach czwartorzędu, trzeciorzędu i kredy. 

Wody gruntowe

Występowanie wód gruntowych w zlewni rzeki Wrześnicy jest związane ze strukturami sandrowymi i dolinnymi ostatniego zlodowacenia. Główne struktury tego poziomu występują w górnej zlewni i są to: sandry rejonu Czerniejewa – Wagowa oraz na południe od Gniezna. 

Wody podziemne

Wody te w obrębie zlewni występują w utworach czwartorzędowych, trzeciorzędowych i kredowych.

W obrębie czwartorzędu głównym zbiornikiem tych wód jest Wielkopolska Dolina Kopalna (WDK) występująca niemal na całej powierzchni gminy. Jednostka ta przebiega równoleżnikowo przez Wielkopolskę pasem szerokości 3,5 – 20,0 km od jeziora Gopło na wschodzie po rejon Obry od Zbąszynia do Trzciela na zachodzie. 

Wielkopolską Dolinę Kopalną tworzą osady piaszczysto-żwirowe o miąższości do 50m, najczęściej 20-30m, znajdujące się pod 50-76 m nadkładem glin morenowych. 

Regionalnym zbiornikiem wód podziemnych jest zbiornik wód w utworach trzeciorzędowych i kredowych. Poziomem wodonośnym jest tutaj poziom miocenu. Obecnie poziom ten jest intensywnie eksploatowany na południe od Wielkopolskiej Doliny Kopalnej, poza gminą Czerniejewo. 

Eksploatacja ta spowodowała obniżenie powierzchni piezometrycznej wód na całym obszarze do 15 m.

Wody podziemne i powierzchniowe

Budowa geologiczna, warunki geomorfologiczne oraz litologia określają sposób wykształcenia systemu hydrograficznego, oraz głębokość i sposób występowania pierwszego poziomu wód podziemnych. 

Głębokość wody gruntowej uzależniona jest od wielu czynników takich jak: opady atmosferyczne, gęstość sieci rzecznej i zbiorników wodnych, budowa geologiczna, rzeźba terenu i inne – jest więc zmienna w czasie i przestrzeni. 

Na terenie gminy Czerniejewo położone jest Jezioro Kąpiel o powierzchni ok. 10 ha należące do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.

Rzekami, które odwadniają teren gminy Czerniejewo są:

•  rzeka Wrześnica przepływająca przez Pawłowo - Goranin, Nidom, Kąpiel, Czerniejewo,
•  rzeka Mała Wrześnica przepływająca przez Pakszyn, Szczytniki Czerniejewskie, Golimowo, Kosowo, Goraniec, Żydowo, Gębarzewo,
•  Kanał Goczałkowski – od Żydowa łączy się z Małą Wrześnicą w łąkach przy PKP Żydowo,
•  Kanał Dymacz – od strony gminy Łubowo łączy się z Wrześnicą przy stawach w Czerniejewie.

Rolnictwo

Użytki rolne gminy Czerniejewo reprezentowane są przez następujące typy gleb:

• gleby pseudobielicowe,
• gleby brunatne właściwe,
• gleby wyługowane i kwaśne,
• gleby piaskowe różnych typów genetycznych (bielicowe, brunatne kwaśne),
• czarne ziemie,
• gleby mułowo-torfowe,
• gleby torfowe i murszowo-torfowe,
• gleby murszowo-mineralne.

Na obszarze gminy Czerniejewo występują w przewadze gleby bielicowe, brunatne oraz czarne ziemie kompleksów: żytniego bardzo dobrego – 32,6% powierzchni gruntów ornych, pszennego dobrego – 15,7% powierzchni gruntów ornych, wytworzone z piasków gliniastych. 

Użytki zielone występujące w dolinach rzecznych (Wrześnicy, Wrześnianki) oraz w obniżeniach terenu zajmują 5,3% powierzchni gminy i są to głównie użytki zielone średniej klasy, zmeliorowane. 

W sąsiedztwie dolin Wrześnicy i Wrześnianki występują gleby bielicowe właściwe kompleksu żytniego dobrego klasy IVz i IVb. Wraz z kompleksami pszennymi są to tereny intensywnych upraw rolnych.

Lasy

Czerniejewo otoczone jest od zachodu i południa dużym kompleksem leśnym. 

Na jego terenie mamy kilka cennych rezerwatów:,,Modrzew Polski w Noskowie” (pow. ok. 1 ha),,,Wiązy w Nowym Lesie” (ok. 1,5 ha). W sąsiedztwie,,Wiązów” leży rezerwat,,Bielawy”, który chroni las dębowo-grabowy. Również nie brak tu ciekawych i rzadkich roślin (np. tojeść bulwiasta i czyściec leśny).

Rezerwat „Modrzew Polski w Noskowie” – celem ochrony jest modrzew polski (larix polonica), który występuje na wyspowym stanowisku niżowym w drzewostanie sosnowym typu boru świeżego. Poza modrzewiem i sosną występuje grab, brzoza i dąb. W ubogim runie obok dominującej borówki czarnej występują: konwalijka dwulistna, konwalia majowa i poziomka pospolita.

Rezerwat „Wiązy w Nowym Lesie” – bogate siedlisko stworzyło sprzyjające warunki rozwoju roślinności. Wszystkie jej warstwy charakteryzują się rozmaitością gatunków, a w warstwie nalotów i podrostów wybitną dynamikę wykazuje wiąz, który w piętrze górnym drzewostanu osiąga w pojedynczych egzemplarzach imponujące rozmiary. Ogólnie rezerwat można scharakteryzować jako las liściasty wielogatunkowy, o wielowarstwowej różnowiekowej strukturze, w którym głównym przedmiotem ochrony jest wiąż (Ulmus laevis). Oprócz wiązu drzewostan budują: dąb, grab, olcha, brzoza, pojedynczo lub sporadycznie występują: klon polny, osika, wierzba, jarzębina, a z krzewów leszczyna, kruszyna, szakłak głóg.

Rezerwat „Bielawy” położony na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej chroni naturalne zbiorowiska roślinne, określone jako las dębowo-grabowy. Drzewostan jest wyraźnie dwupiętrowy. W piętrze górnym dominuje dąb, a w dolnym – grab. Ogółem w rezerwacie można znaleźć 20 gatunków drzew. Drzewostan budują: dąb szypułkowy, grab zwyczajny i wiąz pospolity. W domieszce występują: brzoza brodawkowata i omszona, klon polny, jesion wyniosły, olsza czarna, topola osika, sosna zwyczajna, grusza pospolita, klon jawor, lipa drobnolistna, jarząb pospolity, buk zwyczajny, klon zwyczajny oraz sztucznie wprowadzone gatunki niepożądane, jak: świerk i kasztanowiec. 

Oprócz rezerwatów możemy spotkać okazałe drzewa pomnikowe: dęby szypułkowe, olsze czarne czy jesiony wyniosłe, można obejrzeć w parkach przy dworskich w Głożynie, Goraninku i Rakowie. Spośród przedstawicieli fauny spotyka się sarny, dziki, borsuki, lisy, kuny, niekiedy jelenie a na polach hodowlane bażanty. Środowisko wodne to głównie płynąca na południe rzeka Wrześnica wraz z wpadającymi do niej strumieniami. Tworzy ona stawy i płytkie rozlewiska między innymi w parku przy pałacu. Ponad połowę powierzchni lasów stanowią tereny masowego wypoczynku udostępnione przebiegającymi przez najciekawsze fragmenty szlakami turystycznymi oraz ścieżkami rowerowymi. Wspaniałe miejsce wypoczynku stanowi 13 hektarowy park. W bogatym drzewostanie zachowało się sporo modrzewi, dębów, lip itp. Na szczególną uwagę zasługują piękne aleje lipowe, grabowe oraz dorodny okaz cisa.

Klimat

W podziale Niziny Wielkopolskiej na regiony klimatyczne A. Wosia omawiany obszar znajduje się w środkowej części rozległego Regionu Środkowopolskiego. W regionie dość często notowane są przypadki występowania pogody ciepłej i jednocześnie pochmurnej bez opadu. Dni takich przeciętnie w roku jest 38,7. Mniej liczne są dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez opadu (średnio w roku 9,4 dni) oraz dni umiarkowane ciepłe z dużym zachmurzeniem bez opadu (średnio 11,6 dni). Dni z pogodą przymrozkowi bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem i opadem jest przeciętnie 11,8. Zauważalne jest także częstsze niż na terenach przyległych pojawianie się dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez opadu.

Ze względu na niskie sumy opadów rocznych, przy dość wysokich temperaturach powietrza, obszar opracowania zaliczany jest do strefy znacznych deficytów wodnych. Niedobór wody, mierzony różnicą rocznych sum opadowych i rocznej wartości parowania potencjalnego wynosi około 100 mm.

W obszarze opracowania dominują wiatry z sektora zachodniego, co decyduje o znacznym wpływie oceanicznych mas powietrza na kształtowanie się pogody w tym rejonie.

Średnia roczna temperatura powietrza w tym rejonie wynosi 8 C. Notowane są tu najmniejsze w Polsce sumy opadów rocznych (mniej niż 500 mm). W ciągu roku występuje przeciętnie od 140 do 160 dni z opadem powyżej 0,1 mm oraz około 35 dni z opadem śnieżnym. Czas trwania pokrywy śnieżnej mieści się w granicach 55-65 dni. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od 210 do 220 dni.